Nguy cơ ung thư là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa nguy cơ ung thư

Nguy cơ ung thư là khái niệm chỉ xác suất một cá nhân hoặc một nhóm dân số có thể mắc một loại ung thư nào đó trong một khoảng thời gian nhất định. Khái niệm này thường được lượng hóa dưới dạng nguy cơ suốt đời (lifetime risk), nguy cơ 5 năm, hoặc nguy cơ cụ thể theo độ tuổi. Việc xác định nguy cơ giúp hình thành các chiến lược y tế cộng đồng, tầm soát cá thể hóa và các biện pháp can thiệp kịp thời.

Trong nghiên cứu dịch tễ học, nguy cơ ung thư thường được phân tích trên các nhóm dân số lớn, sau đó áp dụng để dự báo cá nhân thông qua các mô hình thống kê. Điều này giúp xác định mối liên hệ giữa các yếu tố nguy cơ và tỷ lệ mắc ung thư, từ đó xây dựng chính sách dự phòng hiệu quả hơn.

Nguy cơ ung thư không đồng đều giữa các cá nhân, do phụ thuộc vào sự tương tác phức tạp giữa yếu tố di truyền, lối sống, môi trường và sinh học. Việc hiểu và quản lý nguy cơ ung thư cá nhân là một trong những nền tảng chính của y học chính xác (precision medicine).

Các loại nguy cơ ung thư

Các khái niệm nguy cơ trong ung thư thường được phân chia để phục vụ mục đích lâm sàng, nghiên cứu và dự phòng cộng đồng. Mỗi loại nguy cơ phản ánh một khía cạnh khác nhau trong quá trình lượng hóa rủi ro.

• Nguy cơ tuyệt đối: là xác suất xảy ra ung thư trong một khoảng thời gian cụ thể (ví dụ: 5 năm tới, suốt đời) trong dân số có đặc điểm tương tự. Đây là thông tin hữu ích để cá nhân cân nhắc tầm soát hoặc thay đổi lối sống.
• Nguy cơ tương đối: so sánh mức độ rủi ro giữa các nhóm có và không có yếu tố nguy cơ cụ thể. Ví dụ, người hút thuốc có nguy cơ ung thư phổi cao gấp 20 lần người không hút thuốc.
• Nguy cơ phân tầng: mô tả nguy cơ theo nhóm nguy cơ thấp – trung bình – cao, thường được dùng để định hướng can thiệp y tế theo mức độ ưu tiên.

Các mô hình tiên lượng cá nhân đã được xây dựng dựa trên các yếu tố dịch tễ và lâm sàng như mô hình Gail Model (đối với ung thư vú) hay QCancer (ứng dụng rộng ở Anh). Chúng cho phép tính toán nguy cơ tuyệt đối và hỗ trợ lâm sàng trong ra quyết định.

Bảng so sánh các loại nguy cơ ung thư:

Loại nguy cơ	Ý nghĩa	Ví dụ ứng dụng
Nguy cơ tuyệt đối	Xác suất cá nhân phát triển ung thư trong thời gian cụ thể	Nguy cơ ung thư vú suốt đời 12% ở phụ nữ Mỹ
Nguy cơ tương đối	Tỷ lệ nguy cơ giữa hai nhóm có và không có yếu tố nguy cơ	Người hút thuốc có nguy cơ ung thư phổi cao gấp 20 lần
Nguy cơ phân tầng	Xếp nhóm cá nhân theo mức độ nguy cơ	Phân loại nguy cơ ung thư cổ tử cung để quyết định tầm soát sớm

Yếu tố nguy cơ không thể thay đổi

Một số yếu tố nguy cơ ung thư là cố định và không thể thay đổi được, nhưng chúng đóng vai trò quan trọng trong việc xác định nguy cơ cơ bản của mỗi cá nhân. Các yếu tố này thường được sử dụng trong các mô hình tiên lượng nguy cơ suốt đời.

• Tuổi: là yếu tố nguy cơ lớn nhất đối với hầu hết các loại ung thư. Sự tích lũy đột biến gen theo thời gian làm tăng xác suất phát sinh tế bào ác tính.
• Giới tính: ảnh hưởng đến loại ung thư cụ thể, ví dụ ung thư tuyến tiền liệt chỉ xảy ra ở nam, còn ung thư vú phổ biến hơn nhiều ở nữ.
• Tiền sử gia đình: có người thân mắc ung thư (đặc biệt dưới 50 tuổi) làm tăng nguy cơ mắc bệnh ở thế hệ sau.
• Yếu tố di truyền: đột biến gen di truyền như BRCA1, BRCA2 (ung thư vú, buồng trứng), MLH1, MSH2 (ung thư đại trực tràng không do polyp) làm tăng nguy cơ rất cao, thường trên 50% trong suốt đời.

Các yếu tố di truyền này có thể được phát hiện thông qua xét nghiệm gen, kết hợp với tư vấn di truyền để đưa ra quyết định y học chính xác. Theo NCI, khoảng 5–10% các trường hợp ung thư có nguồn gốc di truyền xác định được.

Yếu tố nguy cơ có thể thay đổi

Khác với các yếu tố không thể thay đổi, nhiều yếu tố nguy cơ ung thư xuất phát từ lối sống, môi trường và hành vi có thể được điều chỉnh để giảm thiểu nguy cơ. Đây là cơ sở cho các chiến dịch y tế cộng đồng và khuyến nghị dự phòng cá nhân.

• Thuốc lá: là nguyên nhân gây ra hơn 20% tổng số ca tử vong do ung thư toàn cầu, đặc biệt là ung thư phổi, họng, miệng, tụy và bàng quang.
• Rượu: tiêu thụ ở mức cao có liên quan đến ung thư gan, thực quản, thanh quản và vú.
• Chế độ ăn uống: ăn nhiều thịt đỏ, thực phẩm chế biến sẵn và ít rau xanh làm tăng nguy cơ ung thư đại trực tràng và dạ dày.
• Béo phì và lười vận động: làm tăng nguy cơ ung thư nội mạc tử cung, vú sau mãn kinh, đại trực tràng và thận.
• Tiếp xúc môi trường: phơi nhiễm nghề nghiệp với amiăng, benzen, hoặc tia xạ làm tăng nguy cơ ung thư trung biểu mô, bạch cầu, tuyến giáp.

Theo WHO, ít nhất một phần ba các trường hợp ung thư có thể được phòng tránh bằng cách thay đổi hoặc tránh tiếp xúc với các yếu tố nguy cơ trên.

Tác nhân sinh học và nhiễm trùng

Các tác nhân sinh học, đặc biệt là virus và vi khuẩn, đóng vai trò đáng kể trong cơ chế sinh ung ở nhiều loại ung thư. Theo ước tính của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), khoảng 15–20% tổng số ca ung thư trên toàn cầu có liên quan đến nhiễm trùng mãn tính. Những tác nhân này thường gây viêm kéo dài, biến đổi gen tế bào chủ, hoặc làm suy yếu hệ miễn dịch, từ đó tạo điều kiện cho quá trình sinh ung diễn ra.

Một số tác nhân sinh học liên quan đến ung thư bao gồm:

• Human Papillomavirus (HPV): là nguyên nhân chính của ung thư cổ tử cung, và cũng có liên quan đến ung thư hậu môn, dương vật, miệng và họng. Các tuýp HPV 16 và 18 chiếm hơn 70% ca ung thư cổ tử cung.
• Hepatitis B virus (HBV) và Hepatitis C virus (HCV): gây viêm gan mạn tính, dẫn đến xơ gan và tăng nguy cơ phát triển ung thư biểu mô tế bào gan (HCC).
• Helicobacter pylori: là vi khuẩn sống trong niêm mạc dạ dày, làm tăng nguy cơ viêm dạ dày mạn tính, loét và ung thư dạ dày, đặc biệt là ung thư tuyến.
• Epstein-Barr virus (EBV): liên quan đến ung thư vòm họng, ung thư dạ dày và các thể lymphoma như Hodgkin và non-Hodgkin.
• Human T-cell leukemia virus type 1 (HTLV-1): là nguyên nhân gây bệnh bạch cầu tế bào T ở người.

Việc tiêm vắc xin là biện pháp phòng ngừa hiệu quả. Vắc xin HPV có thể ngăn ngừa phần lớn các trường hợp ung thư cổ tử cung nếu được tiêm trước khi phơi nhiễm. Vắc xin viêm gan B đã được tích hợp trong chương trình tiêm chủng mở rộng ở nhiều quốc gia và giúp giảm đáng kể tỷ lệ ung thư gan ở trẻ em và người trưởng thành. Chi tiết có thể tham khảo tại CDC – Cancer Prevention Vaccination.

Đánh giá nguy cơ ung thư

Đánh giá nguy cơ ung thư là bước đầu tiên trong chiến lược y học dự phòng. Việc sử dụng mô hình dự đoán cho phép xác định nhóm nguy cơ cao trong cộng đồng hoặc trong chăm sóc cá nhân. Các mô hình nguy cơ lâm sàng thường bao gồm thông tin về tuổi, giới, yếu tố gia đình, lối sống, và một số chỉ số sinh học hoặc gen học.

Một số công cụ được sử dụng phổ biến:

• Gail Model: đánh giá nguy cơ ung thư vú trong 5 năm và suốt đời dựa trên tiền sử sinh sản và gia đình.
• QCancer: mô hình của Anh Quốc sử dụng dữ liệu y tế thực tế để dự đoán nguy cơ cho nhiều loại ung thư.
• Polygenic Risk Score (PRS): tính điểm nguy cơ dựa trên tổ hợp hàng trăm biến thể di truyền có ảnh hưởng nhỏ nhưng cộng gộp có ý nghĩa thống kê.

Một số mô hình dự báo sử dụng công thức xác suất sinh tồn dạng hàm mũ: $P = 1 - e^{-\lambda t}$ trong đó P là xác suất mắc ung thư trong thời gian t, λ là tỷ lệ nguy cơ trung bình trong khoảng thời gian đó. Mô hình này áp dụng tốt cho phân tích sống sót Kaplan-Meier hoặc Cox regression.

Phân tầng nguy cơ và chiến lược dự phòng

Sau khi xác định mức độ nguy cơ, cá nhân được phân tầng để áp dụng chiến lược phù hợp. Việc phân tầng giúp tối ưu hóa tài nguyên y tế và tăng hiệu quả của can thiệp dự phòng.

• Nguy cơ thấp: khuyến nghị tiếp tục lối sống lành mạnh và tầm soát theo hướng dẫn chung của quốc gia.
• Nguy cơ trung bình: cần điều chỉnh lối sống, giảm tiếp xúc với yếu tố nguy cơ và có thể tầm soát thường xuyên hơn.
• Nguy cơ cao: áp dụng can thiệp chuyên biệt như tư vấn di truyền, tầm soát sớm hơn, thậm chí dùng thuốc hoặc phẫu thuật dự phòng.

Các mức độ dự phòng gồm:

• Dự phòng nguyên phát: giảm tiếp xúc yếu tố nguy cơ như thuốc lá, rượu, tia xạ.
• Dự phòng thứ phát: sàng lọc để phát hiện sớm ung thư giai đoạn đầu.
• Dự phòng tam phát: kiểm soát bệnh sau điều trị để giảm nguy cơ tái phát hoặc biến chứng.

Vai trò của tầm soát

Tầm soát ung thư là quá trình kiểm tra định kỳ ở những người không có triệu chứng để phát hiện tổn thương tiền ung thư hoặc ung thư giai đoạn sớm. Tầm soát hiệu quả có thể làm giảm tỷ lệ tử vong và chi phí điều trị. Tuy nhiên, hiệu quả của mỗi chương trình phụ thuộc vào loại ung thư, độ chính xác của xét nghiệm và mức độ tham gia của cộng đồng.

Các chương trình tầm soát phổ biến:

• Ung thư vú: chụp nhũ ảnh định kỳ mỗi 1–2 năm cho phụ nữ từ 40 hoặc 50 tuổi trở lên.
• Ung thư cổ tử cung: xét nghiệm Pap smear hoặc HPV DNA từ 21 tuổi, lặp lại mỗi 3–5 năm.
• Ung thư đại trực tràng: nội soi ống mềm hoặc xét nghiệm máu ẩn trong phân (FOBT/FIT) bắt đầu từ 45–50 tuổi.
• Ung thư gan: siêu âm và xét nghiệm AFP định kỳ ở bệnh nhân viêm gan B hoặc xơ gan.

Hướng dẫn cập nhật về sàng lọc có thể được tìm thấy tại USPSTF (U.S. Preventive Services Task Force).

Chiến lược cá thể hóa phòng ngừa

Y học chính xác đã mở ra khả năng xây dựng chiến lược dự phòng và tầm soát ung thư theo cá nhân hóa. Thay vì áp dụng một khuyến nghị chung, người bệnh được đánh giá theo hồ sơ gen, nguy cơ cá nhân và phản ứng sinh học để tối ưu hóa hiệu quả và giảm thiểu can thiệp không cần thiết.

Ví dụ:

• Phụ nữ mang đột biến BRCA1/2 có thể được tư vấn cắt bỏ vú hoặc buồng trứng dự phòng.
• Người có điểm PRS cao đối với ung thư tuyến tiền liệt có thể được theo dõi PSA từ sớm hơn bình thường.
• Bệnh nhân viêm đại tràng mạn tính có nguy cơ cao ung thư đại trực tràng sẽ cần nội soi định kỳ ngắn hơn so với dân số chung.

Hướng tiếp cận này giúp cân bằng giữa lợi ích và nguy cơ của tầm soát, đồng thời cải thiện khả năng phát hiện ung thư sớm ở nhóm nguy cơ cao. Các nghiên cứu từ Nature Reviews Clinical Oncology chỉ ra rằng cá thể hóa dự phòng là xu hướng không thể đảo ngược trong kiểm soát ung thư hiện đại.

Tài liệu tham khảo

• National Cancer Institute – Cancer Risk
• American Cancer Society – Cancer Causes and Risk Factors
• World Health Organization – Cancer Fact Sheet
• Katki HA, et al. (2019). Personalized cancer risk prediction. Nature Reviews Clinical Oncology.
• NCI – Breast Cancer Risk Assessment Tool (Gail Model)
• CDC – Vaccination and Cancer Prevention